Το πλοίο ναυπηγήθηκε το 1882 αλλά το πρώτο του όνομα καθώς και ο κατασκευαστής του παραμένουν άγνωστα. Τα γενικότερα χαρακτηριστικά, οι ιδιαιτερότητες και τα στοιχεία του πλοίου ήταν:

Όνομα: SAN EDUARDO
Προηγούμενα ονόματα:
•    1882: unknown
•    1917: HERCULES
•    1931: SAN EDUARDO
Διεθνές Διακριτικό Σήμα: RGMB
Λιμάνι νηολόγησης: Gijon, Ισπανία
Τύπος πλοίου: Φορτηγό
Εθνικότητα: Ισπανική
Owned by:
•    1882: unknown
•    1917: Tejero, Perez y Gil, Bilbao, Spain
•    1920: Antonio Elola, Bilbao, Spain
•    1928: C. Zunzunegui, Bilbao, Spain
•    1931: Antonio T. Vega, Gijon, Spain
•    1942: Comercial Maritima de Transportes S.A. (TRANSCOMAR), Madrid, Spain

Ναυπήγηση: 1882, 1917 γενική ανακατασκευή στο El Ferrol (La Coruna, Γαλικία), Ισπανία
Έτος ναυπήγησης: 1882
Μέγεθος (ΚΟΧ): 300
Μέγεθος (ΚΚΧ): 124
Μήκος (μ): 46
Πλάτος (μ): 5,8
Βάθος (μ): 3,35
Πρόωση: Τρικύλινδρη παλινδρομική ατμομηχανή A.G. Weser, Βρέμη, Γερμανία
Ισχύς: 51 NHP
Προπέλες: 1
Πλήρωμα: 15
Τελευταίος ιδιοκτήτης: Comercial Maritima de Transportes S.A., Μαδρίτη, Ισπανία
Τελευταίος κυβερνήτης: Don Eduardo Butragueno Bueno, Τολέδο, Ισπανία
Ημερομηνία απώλειας: 09.05.1943
Ώρα απώλειας: 18:00
Τόπος απώλειας: Νοτιοδυτικά της νήσου Σερίφου (δυτικές Κυκλάδες), Ελλάδα
Αιτία απώλειας: Αεροπορική επίθεση
Επιτιθέμενο αεροσκάφος: Beaufighter (Crew: F/Lt. J.M. Atkins (P) και F/O F.I. Wellington (O)) της 227 Long Range Fighter Squadron R.A.F.

Ανθρώπινες απώλειες: Δύο Έλληνες και ένας Ισπανός: Ο θερμαστής Παναγιώτης Χαλπούτης, ο επιτηρητής λέβητα Jose Maria Martinez Castella (γεννηθείς την 03.07.1909 στο Ares της La Coruna) και ο ναύτης Μιχάλης Γεωργίδης.

Την δεκαετία του ΄30 το ατμόπλοιο ήταν ιδιοκτησία της ναυτιλιακής εταιρείας του Antonio T. Vega η οποία είχε την έδρα της στην πόλη Gijon (Asturias) της Ισπανίας. Το έτος 1941 η ισπανική ναυτιλιακή εταιρεία TRANSCOMAR (Comercial Maritima de Transportes S.A.) αγόρασε το S/S SAN EDUARDO μαζί με άλλα ισπανόκτητα πλοία. Η εταιρεία TRANSCOMAR, η οποία ιδρύθηκε τον Ιούλιο του 1941, ήταν στην πραγματικότητα «εταιρεία βιτρίνα» η οποία διευθυνόταν από την ναζιστική Γερμανία μέσω της μητρικής ισπανογερμανικής εταιρείας SOFINDUS (Sociedad Financiera Industrial, διευθυντής Johannes Bernhardt), Μαδρίτη, η οποία με την σειρά της αποτελούσε κλάδο της μεγάλης και γνωστής γερμανικής εταιρείας ROWAK Handelsgesellschaft mbH, η οποία είχε την έδρα της στο Βερολίνο.   

Το καλοκαίρι του 1941 η OKM (Oberkommando der Kriegsmarine = Ανώτατη Διοίκηση Πολεμικού Ναυτικού) παράγγειλε την αγορά ισπανικών πλοίων μέσω των εταιρειών SOFINDUS και TRANSCOMAR με σκοπό την ενίσχυση της εκστρατείας του Erwin Rommel στην Βόρεια Αφρική. Λόγω των μεγάλων απωλειών των ιταλικών μεταγωγικών πλοίων -οι οποίες προήλθαν από την έντονη δραστηριότητα των βρετανικών υποβρυχίων στην Μεσόγειο- η γερμανική ναυτική διοίκηση αποφάσισε να χρησιμοποιήσει ταυτόχρονα ισπανικά πλοία, με ισπανικά πληρώματα και υπό την ουδέτερη ισπανική σημαία, με σκοπό να παραπλανήσει το βρετανικό Βασιλικό Ναυτικό. Κύρια αποστολή των πλοίων αυτών θα ήταν η μεταφορά καυσίμων, πυρομαχικών και εφοδίων στην στρατιά του Rommel. Η επιχείρηση αυτή έλαβε την μυστική κωδική ονομασία «Operation HETZE» (Επιχείρηση Καταδίωξη). Δέκα πλοία από τον στόλο της TRANSCOMAR (τα ADEJE, ISORA, MARIA AMALIA, NERE AMETZA, RIGEL, SAN EDUARDO, SAN ISIDRO LABRADOR, SAN JUAN II, JOSE TRUJILLO και VICENTE) άρχισαν από το καλοκαίρι του 1941 να στέλνονται σταδιακά στην Ιταλία με σκοπό την διεκπεραίωση της επιχείρησης «HETZE».

Οι εσωτερικές αντιπαραθέσεις όμως, οι ανταγωνιστικές εταιρικές διαδικασίες, οι εθνικές νομοθεσίες, καθώς και οι διαφορετικές διεθνείς πολιτικές προσεγγίσεις των δυνάμεων του Άξονα και της ισπανικής κυβέρνησης, οδήγησαν το φθινόπωρο του 1941 στην διαφοροποίηση του αρχικού σχεδίου, σχετιζόμενου με την «Operation HETZE», και την προβλεπόμενη ενίσχυση του Afrikakorps στην βόρεια Αφρική. Έτσι όλα ανεξαιρέτως τα προαναφερόμενα ισπανικά πλοία, εκτός του NERE AMETZA, στάλθηκαν στην Ελλάδα όπου επανδρωμένα με ισπανικά και ελληνικά πληρώματα και χωρίς οπλισμό, επιχείρησαν αποκλειστικά στον ελλαδικό χώρο -κυρίως στην Κρήτη- μέχρι την άνοιξη του 1943 όπου επιτάχθηκαν και παραδόθηκαν στην γερμανική ναυτιλιακή εταιρεία MMR (Mittelmeerreederei). Στην συνέχεια, μετά την εφοπλιστική αποποίηση του γερμανικού εμπορικού στόλου της Μεσογείου από την MMR, πέρασαν ανεπίσημα και χωρίς ουδεμία έγκριση των ισπανικών αρχών, στην ευθύνη του γερμανικού πολεμικού ναυτικού, την Kriegsmarine. Τα ισπανικά πλοία που έδρασαν στο Αιγαίο κατά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, σχετίζονται με μια ιδιαίτερα περίπλοκη διαδικασία αγορών, πωλήσεων, επιτάξεων και επανδρώσεων, η οποία αφενός σκοπό είχε την ενίσχυση των γερμανικών θαλασσίων μεταφορών στην ανατολική Μεσόγειο, αφετέρου το «ευκαιριακό σβήσιμο» κάθε ίχνους των πλοίων αυτών, τα οποία μέσω των συχνών αλλαγών των ονομάτων και της σημαίας τους χαρακτηρίστηκαν ενίοτε ως «πειρατικά».

Όλα έβαιναν καλώς για τους Γερμανούς μέχρι την άνοιξη του 1943 όπου οι Σύμμαχοι ξεκίνησαν να επιτίθονται εναντίων των ισπανικών πλοίων στο Αιγαίο. Η πρώτη επιχείρηση ενάντια σε ισπανικό πλοίο πραγματοποιήθηκε την 05.04.1943 από το Β/Υ ΚΑΤΣΩΝΗΣ (κυβερνήτης Βασίλης Λάσκος), το οποίο επιτέθηκε και βύθισε το ισπανικό ατμόπλοιο SAN ISIDRO LABRADOR έξω από τον κόλπο του Μέριχα της Κύθνου, στις δυτικές Κυκλάδες.

Σχεδόν έναν μήνα αργότερα, την 09.05.1943, ώρα 05:30, υπό την διακυβέρνηση του ισπανού καπετάνιου Don Eduardo Butragueno Bueno (Toledo, Ισπανία) και τους μηχανικούς Don Julian Diez Klejebarietta και Don Jose Balseiro Insua, το SAN EDUARDO απέπλευσε από τον Πειραιά με προορισμό την Μήλο (δυτικές Κυκλάδες). Το πλοίο ήταν έμφορτο με τρόφιμα, σακιά τσιμέντου, υλικά οικοδομών, πυρομαχικά, και μετέφερε στο κατάστρωμα ένα φορτηγό αυτοκίνητο στην πλώρη (τμήμα του οποίο εντοπίστηκε κατά την έρευνα πεδίου, ακριβώς εμπρός από την πλώρη του ναυαγίου), καθώς και ένα μικρό αυτοκίνητο στην πρύμνη (τμήμα του οποίου επίσης εντοπίστηκε στην δεξιά πλευρά του ναυαγίου). Στις 14:30, και ενώ το πλοίο βρισκόταν πλησίον του ακρωτηρίου Κύκλωψ (νοτιοδυτική Σέριφος) εντοπίστηκε από ένα αεροσκάφος τύπου Beaufighter της 227 Long Range Fighter Squadron R.A.F. στο οποίο επέβαιναν οι F/Lt. J.M. Atkins (P) και F/O F.I. Wellington (Ο).  

Μετά τον εντοπισμό του το SAN EDUARDO δέχτηκε πολλαπλές επιθέσεις με βόμβες και πολυβόλα. Κατά την διάρκεια της πρώτης επίθεσης σκοτώθηκαν ο έλληνας θερμαστής Παναγιώτης Χαλούπης και ο ισπανός επιτηρητής λέβητα Jose Maria Martinez Castella, οι οποίοι χτυπήθηκαν με βλήματα των 20 χιλιοστών. Ο κυβερνήτης έδωσε διαταγή να σταματήσει η μηχανή, να καθελκυστεί στην θάλασσα η σωστική λέμβος και να ετοιμαστεί το πλήρωμα για την εγκατάλειψη του πλοίου. Αμέσως μετά το σταμάτημα της μηχανής ξεκίνησε το πλήρωμα την καθέλκυση της σωστικής λέμβου. Κατά την διάρκεια μιας νέας επίθεσης του αεροσκάφους τραυματίστηκε θανάσιμα ο έλληνας ναύτης Μιχάλης Γεωργίδης, ενώ ταυτόχρονα τραυματίστηκε στο πόδι από θραύσμα ο επίσης έλληνας λιπαντής Χρήστος Παγώνης. Η στο νερό βρισκόμενη σωστική λέμβος δέχτηκε μια βολή με αποτέλεσμα να προκύψει συνεχής εισροή υδάτων. Μετά το γεγονός αυτό ρίχτηκαν στην θάλασσα δυο σωστικές σχεδίες επάνω στις οποίες κατέφυγε το υπόλοιπο πλήρωμα. Στις 15:10 μετά από μια τελευταία επιθεώρηση εγκατέλειψε και ο κυβερνήτης το πλοίο. Στις 17:30 έφθασαν οι δυο σχεδίες σε μια παραλία κοντά στο Μέγα Λιβάδι όπου μετά την αποβίβαση του πληρώματος ο κυβερνήτης ήρθε σε επαφή με τις ιταλικές αρχές. Γύρω στις 18:00 βυθίστηκε το ακυβέρνητο SAN EDUARDO στην θαλάσσια περιοχή ανάμεσα στο Μέγα Λιβάδι και στον Κουταλά (νοτιοδυτική Σέριφος).

Το ORB της 227 Long Range Fighter Squadron R.A.F. αναφέρει τα εξής σχετικά με την βύθιση του ισπανικού ατμόπλοιου SAN EDUARDO: «37° 10/ N / 24° 20/ E sighted caique of 100 tons on course 300 at ? knots. On way to attack this caique aircraft sighted m/v of 700-800 tons with a motor lorry as deck cargo forward and a saloon car as deck cargo aft on course 090° at 10 knots. The name “Espana” was painted on the bows of the vessel. Two attacks with cannon and bombs were made. The bombs fall short by 50 yards. Cannon strikes were observed on the water line and superstructure. The motor lorry caught fire and burned out. The saloon car was struck by cannon. The crew abandoned ship.» Το S/S SAN EDUARDO ήταν η δεύτερη απώλεια ισπανικού πλοίου στο Αιγαίο, κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.

Το Ναυάγιο

Το S/S SAN EDUARDO βρίσκεται επικαθήμενο στον βυθό, επί της τρόπιδας, σε όρθια θέση, σε μέγιστο βάθος 53 μέτρων. Η διαμήκης γραμμή του σκάφους, πρύμνη-πλώρη, έχει κατεύθυνση νοτιοανατολική. Το συνολικό μήκος του ναυαγίου είναι 46, ενώ το πλάτος 6 περίπου μέτρα. Η απουσία μηχανής και λέβητα, τα άδεια αμπάρια και η μερική αφαίρεση και καταστροφή ενός μέρους της υπερκατασκευής, δείχνουν ότι το πλοίο λεηλατήθηκε στο παρελθόν, πιθανώς μετά το τέλος του Β΄Π.Π.. Όμως η γάστρα του πλοίου, τα αμπάρια, τα υπόλοιπα τμήματα, καθώς και κάποια ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του ναυαγίου -όπως τα σινιάλα της ναυτιλιακής εταιρείας του Antonio T. Vega στην τσιμινιέρα- είναι επαρκή για να πιστοποιήσουν με βεβαιότητα ότι πρόκειται για το ναυάγιο του ισπανικού ατμόπλοιου SAN EDUARDO.

Ιστορική 'Ερευνα: Δημήτρης Γκαλόν